Vreme pandemije COVID 19, ali i turbulentni društveni događaji, doneli su u fokus javnosti i jednu novu/staru formu medijske produkcije, koju nazivam pravim „medijima civilnog društva“. Sam termin se na ovim prostorima pojavio tokom početka dvehiljaditih i “projekta” privatizacije medija u javnom vlasništvu, a potom i dodele frekvencija za elektronske medije, gde je jedan od promotera medijskih zakona, angažovani državni ekspert Rade Veljanovski iste objašnjavao kao medije koji su osnovani od strane nacionalnih manjina ili verskih zajednica. Prva eksplikacija je logična ukoliko se radilo o udruženjima građana koje su navedene manjine (Romi, Bošnjaci, Slovaci…) osnovali, dok je druga diskubatilna, jer se po meni oslanja na državnu mantru budžetskih izdvajanja koja pod ekonomskom klasifikacijom 481 “dotacije nevladinim organizacijama” obuhvata (iz razloga “demokratske simulacije” pred javnostima, posebno eksternim, kada je reč o iznosu) i crkvu (koja dobija najveći udeo), sportska udruženja i političke organizacije, a nabrojano svakako ne spada u NVO. Mada treba izdvojiti pozitivne primere sa kojima sam direktno upoznat, poput Radija Zlatousti kragujevačke eparhije, koji pored primarnog verskog programa, ozbiljno promoviše kulturu, aktuelne društvene teme i čak aktivnosti pravog civilnog sektora.

Suština i bit delovanja civilnog ili trećeg sektora je u samoorganizovanju, inicijativi i akcijama samih građana, da bi rešili problem ili poboljšali svoje živote i živote svoje zajednice, radi svog, strukovnog ili opšteg dobra, onda kada shvate da državni aparat (javni ili prvi sektor) i profitni ili drugi sektor, nemaju vremena, mogućnosti, profita ili najbolje rečeno interesa da stvari uzmu u svoje ruke. Glavni predstavnici civilnog sektora su organizacije civilnog društva (skraćeno OCD, kako je aktuelno koriščeni izraz najčešće u samom sektoru), udruženja građana (kako stoji u zakonskoj regulativi) ili nevladine organizacije (odnosno – NVO[1], kako je najpoznatije u javnosti). Nevladine ili neprofitne organizacije, neformalne grupe i lokalne građanske inicijative, po Žarku Paunoviću sa Fakulteta političkih nauka u Beogradu (jednom od prvih istraživača ovog sektora u Srbiji i osnivača Centra za razvoj neprofitnog sektora), predstavljaju sve one inicijative i organizacije koje su osnovali sami građani bez posredovanja ili kontrole države, a koje su istovremeno nepartijske i neprofitne, zasnovane na dobrovoljnom radu i ciljem da služe dobrobiti svojih članova ili daju doprinos opštem blagostanju zajednice. Zbog pojmovne zbrke i mnogobrojnih komunikacionih šumova, NVO se u Srbiji često mešaju sa fondovima, esnafskim udruženjima, sportskim, kulturno-umetničkim, rekreativnim, verskim, zabavnim i hobi udruženjima i grupama, upravo zbog nekih svojih osnovnih karakteristika, mada generalno, svi zajedno spadaju u pomenuti treći sektor.

Kada bi civilni sektor bio predstavljen samo kroz NVO, bio bi na neki način i nepotpun, jer postoji još subjekata koji mogu da se podvedu kroz taj pojam, ako kao odrednice koristimo aktivizam i želju da se promene stvari u okruženju, stvari koje druga dva sektora iz pomenutih, ali i drugih razloga ne žele da stavljaju  u vidokrug aktivnosti. Po mom tumačenju, u širi civilni sektor, pored nevladinih organizacija spadaju i: nevladini mediji, građanski pokreti i akcije i opinion leaders[2] ili “građani – javnosti”.

Ovo teorijsko dopunjavanje, objašnjava i Mirjana Dimitrijević, profesorka menadžmenta medija sa Fakulteta dramskih umetnosti u Beogradu, pozivajući se na Antonia Gramšija koji građansko društvo sagledava kao prostor gde se dogovara hegemonistički konsenzus. Kako su masovni mediji deo građanskog društva i njih treba posmatrati unutar koncepta hegemonije. S druge strane u socijalno-kulturnoj teoriji se ispituje kako određene grupe (često „marginalne“) koriste masovnu kulturu koju im mediji nude, te kako zauzvrat masovna kultura privlači u društvo mlade ljude, etničke manjine i druge grupe.

Dimitrijević dalje navodi i podelu modela medijskih organizacija po društveno-političkom kontekstu, prepoznajući: komercijalni model, model javne službe (koji u praksi prerasta u partijsko-državni model) i civilni model.

Teorija dalje klasifikuje medijske organizacije i po prostoru delovanja, prihodu i funkciji, pa tako medije civilnog društva možemo formalno odrediti kao – lokalne/regionalne (mada je po meni ovo diskutabilno, jer digitalna era nameće neograničeni prostor o čemu ću kasnije više reći), budžetski male, dok funkcionalno obuhvataju prevashodno društvenu funkciju, a programsko-komunikacijski – edukativnu na prvom mestu.

U teoretskom objašnjenju novih medijskih trendova, Dimitrijević predstavlja kako je i sam pojam „masovnog“ doživeo u smislu publike redefinisanje zarad porasta broja kanala i sadržaja, pa je to dovelo do pojave novog termina – narrowcasting, “koji označava kreiranje programa namenjenih specifičnoj, specijalističkoj publici, koja deli slična, vrlo konkretna i uska interesovanja, želje, potrebe…”

Upravo je narrowcasting strategija smatram, prirodna za prave medije civilnog društva, jer organizacije koje stoje iza njih i u svojim aktivnostima moraju jako precizno targetirati svoje ciljne grupe, odnosno publiku, pošto je u skladu sa objašnjenom pravom “poplavom” različitih kanala informisanja savremenog čoveka, ne samo teško, nego i nedelotvorno pokušavati obraćati se svima (po broadcasting strategiji mas-medija). A ako radite u lokalnoj sredini, kao većina pomenutih organizacija, poznavajući očiglednu “avet centralizacije” svih sfera u Srbiji, nećete imati mnogo šansi da doprete do nacionalnih emitera, a i ako uspete, pitanje je kako će biti plasirana poruka. Pored toga, savremene strategije digitalnog marketinga omogućavaju da za svakom dostupna sredstva preko servisa socijalnih mreža, naprimer Facebook kao najrasprostranjenije, precizno odredite algoritmu čak i lokaciju i interesovanja željene publike.

Teoretsko proučavanje publike, koje nam predstavlja Dimitrijević, uvodi i termin –  “kumulativne publike”, koji predstavlja “broj pojedinačnih konzumenata ili pojedinačnih domaćinstava do kojih je stigla (misli se na poruku, prim.aut.) ili koji su bili izloženi medijskom sadržaju u određenom vremenskom periodu.” A što je direktno, smatram i cilj pravih medija civilnog društva, koji putem aplikacija preciznog brojanja posete, dostupnosti (reach) ili podele (share) sadržaja, mogu svakodnevno vršiti evaluaciju sadržaja u samom toku aktivnosti.

Po Dimitrijević, osnovne karakteristike novih medija, gde svakako prepoznajemo prave medije civilnog društva su: digitalnost (sadržaj je odvojen od fizičkog nosioca), interaktivnost (aktivna uloga publike), hipertekstualnost, umrežavanje, demasifikacija (interpersonalna komunikacija), asinhronizovanost (odloženo konzumiranje sadržaja). Ona navodi, pozivajući se na teoretičare medija “da je ovo doba koje označava kraj javne sfere kakvu smo poznavali u 20. veku”, doba jačanja “atomizovane“ medijske kulture. Teorija se dalje direktno oslanja na ciljeve medija civilnog društva, po meni, jer kao pozitivan aspekt ubrzanog povećavanja broja medijskih kanala izdvaja pojavu “sadržaja namenjenih ranije zanemarenim, manjinskim, marginalizovanim, subkulturnim delovima publike”.

Zaključna razmatranja se odnose na aktuelnu situaciju da pod ovom vrstom medija postoje udruženja građana koje su osnovali novinari bez posla nakon privatizacije kako bi konkurisali na domaćim i međunarodnim konkursima, a koji su izabrali ovaj vid pravnog dejstva, pored agencija, d.o.o., poslovnih udruženja/asocijacija ili samostalnog preduzetničkog rada. Oni najčešće civilnu formu koriste kao metod delovanja, mada se radi i o profesionalcima koji u radu promovišu teme bliske ciljevima civilnog društva (ljudska prava, inkluziju ranjivih grupa, ekologiju, evro-atlantske integacije…).

Upravo je taj tematski vid po meni i ključan za distinkciju pravih medija civilnog društva, jer drugi aktuelni oblik njih su zapravo dugogodišnja udruženja građana, koja su se bavila određenim pitanjima zbog kojih su i osnovana i koja su jednostavno u eri novih medija iskoristili mogućnost direktne medijske komunikacije sa korisnicima, formiranjem novog internet portala (primer: POP Forum Kragujevac, Dijalog.net Valjevo), aktivnijim ažuriranjem postojećih koji su uglavnom služili za promociju sopstvenih aktivnosti a gde su sada usmereni i na analitiku u tematskim tekstovima (pr. protecta.org.rs Niš), internet radio stanice (pr. “Za Dah Provincije” Požega, “Radio Centrala” Užice), You Tube kanali, Facebook stranice (pr. Asocijacija NKSS – nezavisna kulturna scena Srbije) i podkasti (pr. “Van centra”) kao trendi, a koje po karakteristikama možemo svrstati u medije. Takođe treba navesti, a vrlo je bitno u smislu prisutne kritike klasičnih medijskih profesionalaca o kvalitetu rada medija civilnog društva da su aktivisti često i nekadašnji novinari, urednici, snimatelji ili producenti iz istih tih medija ili stručna lica sa ekspertizom, potvrđenom u akademskim ili drugim oblastima.

Tako bi, po navedenom, prave karakteristike medija civilnog društva bile: aktivizam, tematsko zagovaranje, angažovanost, personalnost, targetiranje publike, interaktivnost, globalizam, volonterizam i umreženost.

A u vremenu pred nama, ovi mediji će svakako sve više osvajati prostor, publiku i granice u smislu da lokalna organizacija civilnog društva kao medij, može animirati korisnika/e/ odnosno publiku svojom tematikom i aktivnostima na svakom kutku Makluanovog “globalnog sela”.

dr Vladimir Paunović

Foto: Logotipovi radija „Centrala“ Užice i „Za Dah Provincije“ Požega, podkasta „Van centra“ Beograd i portala „Dijalog.net“ Valjevo

[1] Non-Governmental-Organization, NGO (engl.).

[2] Lideri ili kreatori javnog mnjenja, osobe čije je mišljenje o nekom proizvodu ili problemu relevantno za najšire mnjenje (Izvor: https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/opinion-leader, pristupljeno 24.11.2018.); Danas popularno nazvani „influenseri“ zbog uticaja na servisima društvenih mreža poput tvitera.