Svaka zemlja u kojoj se pojavljuje više od jedne kulture i kulturalne prakse koja je izdvaja iz prostora “većinskog pogleda”, definisane ukupnošću kulturnih verovanja i praktičnih delovanja, u svojoj pojavnosti je multikulturna, navodi, Boris Škvorc u svom radu o multikulturalizmu i multikulturalnosti u “postkolonijalnom stanju stvari” – Biku Pareha (Bhikhu Parekh) iz njegove poznate knjige o multikulturalnosti. On poredi Francusku i Veliku Britaniju, koje imaju otprilike jednak broj etničkih manjina, odnosno oko šest posto populacije, uz jasnu distnikciju –  dok u Velikoj Britaniji ima nekoliko jasno profilisanih multikulturalnih zajednica, Francuska nije multikulturalna, već monokulturalna zajednica koja polazi od dogovorene većinske pretpostavke da je francuska kultura univerzalna po svojoj vrednosti i da joj se manjine moraju prilagoditi, ali i takva kulturna sredina prostor je presecanja sa “drugim” kulturama, “premda one nisu liberalno egalitaristički “priznate”. A to što one nisu u dijalogu s većinskom (i u tom odnosu privilegovanom) kulturom ne može ih isterati iz pozicioniranja u prostoru imaginarija “alternativnih mesta govora” i proizvodnje sopstvenih kulturalnih koncepcija. Škvorc dalje navodi kako Watson (2000) razlikuje polietničnost kao datost (ono što Parekh zove pojavnošću multikulturalne zemlje/zajednice) i multikulturalizam kao dogovor (kod Parekha ‘multikulturalističnost’).

Polikulturalnost ovih prostora, koji datiraju od jugoslovenskih zakonskih priznavanja multikulturalnosti naroda i narodnosti, na neki način je opstala čak i do novih vremena, rezultiranih nakon raspada države i neonacionalističkog profilisanja, posebno aktuelnog u današnjoj srpskoj politici, kao i zemljama regiona. S druge strane, konceptualno rastrzana EU između neoliberalnog neokolonijalizma korporacija i osnovnih vrednosti i dalje promoviše multikulturalizam kao jednu od osnovnih vrednosti. A inkluzija, odnosno uključivanje u zajednicu, ranjivih i manjinskih grupa posebno, na taj način je i direktno povezana sa multikulturalnošću, ne samo kao stanjem, već i promotivnom metodom.

 

Foto 01: Grupa „KAL“ nastupa na prvom „Đelem Festu“ u Kragujevcu 2014.

Kako je Kragujevac, kao nekadašnja kratkotrajna prestonica modernizacije države, a potom i industrijski centar, ali i centar utočišta prognanih i izbeglih od ratne politike devedesetih, potpuno je normalno prisustvo kao dela zajednice – manjinskih etničkih ili po meni preciznije – nacionalnih zajednica, koje imaju specifičnosti od jezika, nošnje, običaja do kulturnog izražaja.

Ako se izuzmu promocije romske kulture, najviše vezane za muzičke programe iz produkcije javnog ili profitnog sektora, poput nedavnog gostovanja Barcelona Gipsy Balkan Orchestra, u Kragujevcu je ovaj vid inkluzije najbrojnije manjinske nacionalne zajednice – Roma (po podacima popisa iz 2022. izjasnilo se 1.444 građanki i građana kao Romi, mada romske organizacije iznose podatke od čak 16.000 građanki i građana, što ukazuje na asimilaciju), prevashodno vezan za aktivnosti civilnog društva.

Analizom “Strategije razvoja civilnog sektra i filantropije grada Kragujevca” (2010. NVO “MillenniuM” i saradničke OCD), nalaze se podaci da je prva romska organizacija civilnog sektora, direktno i bila vezana za inkluziju putem promocije multikulturalnosti. Radi se o “Društvu Rom” koje je osnovano 24. aprila 1973. godine, ali i koje je bilo kratko aktivno zbog izostanka podrške lokalnih vlasti. Međutim, oni obnavljaju rad 01. aprila, 1984. godine, usvajanjem statuta u kome su se prvenstveno zalagali za  razvoj kulture i obrazovanja, a posebno za stvaranje uslova, koji bi omogućili prikupljanje i negovanje narodnog stvaralaštva, negovanje i razvoj jezika, podsticanje likovnih, literarnih, pozorišnih, scenskih i svih ostalih vrsta kulturnog i narodnog stvaralaštva Roma. Članove su aktivirali kroz sekcije, pa je tako folklorna sekcija uz nastupe u Kragujevcu, učestvovala i na Smotri kulturnih dostignuća Roma Srbije u Trsteniku. “Društvo Rom” je organizovalo i sada već tradicionalni “Bal Roma”, manifestaciju koja se održala do danas predstavljajući model mutikulturalnog povezivanja jer su gosti bili ne samo iz romske, nego i iz većinske zajednice, a za rad je koristilo i sopstvene prostorije, koje su se nalazile kod “Kolonske kapije”, od otvaranja 29. novembra, 1984. godine do nestanka u požaru deceniju potom. Podatak da je ovo prvo romsko udruženje Kragujevca imalo preko 850 registrovanih članova i čak preko 3.000 korisnika usluga i aktivnosti, ponovo zapravo ukazuje na socijalnu, ali u ovom slučaju i kulturnu asimilaciju u smislu polikulturalnosti. Bitno je napomenuti da je ova organizacija imala i paralelni rad u edukativnom i socijalnom smislu koji je neizostavni deo inicijativa ovog tipa.

Foto 02: Prvi „Đelem Fest“ ispred Prve kragujevačke gimnazije.

Od mnogobrojnih aktivnih romskih organizacija civilnog društva u Kragujevcu, koje su počele da se formiraju od sredine devedesetih godina prošlog veka sa ciljem podrške svojim članovima i inkluziji u većinsku zajednicu, putem obrazovanja, socio – humanitarne podrške, demokratizacije i ljudskih prava, ali i političkog angažmana (Humanitarno udruženje “Novi Put”, Odbor za zaštitu ljudskih prava Roma, Udruženje romsko-srpskog prijateljstva ’’Stablo’’, Udruženje Roma “Stana“, Udruženje građana „Sveti Georgie“, Romsko udruženje žena (Ruža), “Purano Rom“ („Star čovek“), Asocijacija romske solidarnosti Kragujevac, Informativni centar Roma Jugoslavije, Nada, „Bahtalipe“ („Sreća“), Fond za razvoj romske zajednice, Ženski aktivni centar – „Bibija“, Asocijacija za romsko obrazovanje (ARO), Romski centar humanitarnih inicijativa…) svakako u smislu promocije multikulturalnosti treba izdvojiti Romski informativni centar (RIC), Roma Centar i Obrazovno kulturnu zajednicu Roma “Romanipen”.

Romski informativni centar (RIC) je kao jedna od najaktivnijih organizacija u Kragujevcu, inkluziju romske zajednice vršio mnogobrojnim strateškim aktivnostima u sferi obrazovanja, borbe protiv diskriminacije, rodne ravnopravnosti, socijalne podrške i ekonomskog osnaživanja, ali je imao i bogatu izdavačku delatnost, gde su se uz publikacije vezane za glavne navedene teme, nalazile i knjige koje su promovisale romsku kulturu, jezik i pesme.

Roma Centar je u saradnji sa NVO “MillenniuM” pokrenuo prvu multikulturnu manifestaciju ovog tipa u Kragujevcu – “Đelem Fest” (putujući festival promocije nacionalnih manjina Srbije), koja je održana 2014. (kao probna verzija) na Đačkom trgu i 2015. godine. u bašti Doma omladine u Kragujevcu. Koncept je podrazumevao promovisanje kulturnih karakteristika nacionalnih manjina, posebno među mladima radi direktnog upoznavanja sa njima i smanjenja predrasuda i diskriminacije, ali ne samo u gradu gde je nastao, nego i u drugim mestima i ne samo romske populacije, kako se moglo pretpostaviti po imenu. Inicijatori su smatrali da će direktnim upoznavanjem sa kulturom, istorijom, religijom, jezikom i tradicijom manjinskih grupa u sredinama u kojima nisu prisutne doći do boljeg shvatanja različitosti, van stereotipizacije i predrasuda, a manifestacija je trebalo da, kako joj je i ime značilo (“Đelem, đelem” – “Putujem, putujem”) obilazi gradove i putem koncerata, plesa, izložbi, književnih promocija, predstava, debata, ali i degustacije kuhinje, upoznaje većinsko stanovništvo i promoviše manjinske zajednice.

Foto 03: „Đelem Fest“.

Tako je na prvom “Đelem Festu” ispred Prve kragujevačke gimnazije, krajem avgusta, 2014. pred više stotina okupljenih po prvi put u gradu svirala popularna grupa “Kal” (na romskom “crno”) sa svojom zaraznom simbiozom “balkanske i romske muzike, svinga, džeza, bluza i popa”, publika je besplatno degustirala pazarske “mantije”, mađarski gulaš i “romske ražnjiće”, dok je prethodnog dana u Domu omladine održana tribina o religiji i toleranciji, na koju se odazvao samo predstavnik Rimokatoličke crkve u Kragujevcu, dok iz beogradske Islamske zajednice i lokalne SPC niko nije došao.

U ovoj vrsti inkluzije manjinskih zajednica, svakako je bitno notirati i aktivnosti romske organizacije “Romanipen” iz Kragujevca, koja je pre dve godine “afirmacijom i popularizacijom romskog jezika i kulturnog identiteta” obeležila 08. april – Svetski dan Roma izložbom slika i projekcijom filma “Papirnati život” dr Zorana Tairovića, multimedijalnog umetnika i aktiviste, umetničkog direktora “FROM” – međunarodnog filmskog festivala kratkog metra sa romskom tematikom i osnivačem “State of Art” (“Države umetnosti”) u Malom Iđošu u Vojvodini.

Foto 04: Jedan od brojnih multikulturnih programa „Romanipen“.

“Romanipen” ove godine sprovodi projekat “Zavrti crveni točak romske kulture”, a u odobrenim projektima kragujevačkog konkursa za kulturu ove, 2024. godine, najavljen je i prvi Internacionalni festival romske muzike “Rominterfest”, kao i program “I bi svetlo: slavimo Hanuku”, srpsko-češki koncert, manifestacija “Kolašin u Kragujevcu”, sedamnaesta srpsko – rumunska slikarska kolonija u Lužnicama i “Bal Roma”, pedeset i prvi po redu.

autor dr Vladimir Paunović

Foto: POP Forum/FB (Đelem Fest – autor Aleksandar Ćuić; Romanipen)

Tekst je nastao u okviru projekta Res Publika “Lokalni mediji u službi zajednice: Mediji za sve”, koji se realizuje u okviru Programa malih medijskih grantova koji finansira Ambasada SAD, a administrira Media i Reform Centar Niš. Stavovi, mišljenja i zaključci izneseni u projektu nužno ne izražavaju stavove MRCN i Ambasade SAD već isključivo autora.