Kada se u fokus teorijskih i praktičnih istraživanja stavi pitanje identitetskih orijentacija ili identitetskih (samo)percepcija mladih u Srbiji 2017. godine, dakle, sedamnaest godina nakon uvođenja demokratskih promena i više od dvadeset godina nakon ratova vođenih na teritoriji zemalja nekadašnje Jugoslavije, u fokusu su neizbežno i neka stara, nažalost do danas nezatvorena pitanja, ali i neki novi izazovi inicirani periodom tranzicije u Srbiji, globalnom migrantskom krizom, jačanjanjem desničarskih pokreta u Evropi, jačanjem ekstremizma, rasizma i ksenofobije, padom ekonomske moći i siromaštvom, nikada do kraja dekonstruisanim ideološkim potencijalom nacionalizma, i nikada uspešno i sistemski supstituisanim novim vrednosnim paradigmama. Problem se u najopštijem smislu da kontekstualizovati na relaciji vrednovanja elementarnih identitetskih odrednica: građanskost i(li) nacionalnost, relaciji koja obuhvata njihovu argumentovanu teorijsku artikulaciju, ali svakako i praktičnu analizu konteksta, koji omogućava ili ne njihovo ograničavanje, preplitanje, uzajamnost ili isključivanje. Novije sociološke i kulturološke analize daju nekoliko važnih smernica koje govore u prilog sagledavanja činjeničnog okvira problema a tiču se učenja identiteta, tenzija na relaciji kolektivni-lični identiteti, identitetskih stavova kao ideoloških, propisanih i implementiranih putem sistema medija, obrazovanja, kulturnih institucija, porodičnih i konfesionalnih okvira, vrednovanja i percepcije izazova multikulturalnosti i mogućnosti konsekventne primene pluralističkog kognitivnog stila u obrazovanju.

Već dvadesetak godina, piše Žan Klod Ruano Borbalan, politički prostor savremenih demokratija neprekidno je opsednut identitetskim diskusijama (Borbalan,422). Kao markantne primere navodi populizme i evropske partije ekstremne desnice, uz upozorenje da je „identitetski diskurs“ disperzivan, budući primenjivan u registrima umetničkog stvaralaštva i literature, u ponovljenim prihvatanjima ideologija pripadništva nacionalnim zajednicama i u isključivanju onih koji nisu njihovi članovi, u slučajevima krajnje desnice. Borbalan skreće pažnju na jednu važnu činjenicu s nesagledivim posledicama – da, naime, „identitetski govor ima svoj sistem analize događaja koji omogućava da izaberemo prijatelje i razlikujemo svoje neprijatelje. On omogućava način da se pronađu odgovorni“ i, po pravilu je, efikasno „strateško sredstvo za osporavanje ili osvajanje vlasti“. Prema Kastelsu, identitet je moguće definisati kao „proces stvaranja smisla na temelju kulturnog atributa ili srodnog niza kulturnih atributa kojima je data prednost u odnosu prema drugim izvorima smisla“ (Kastels, 2002, 16). Pa, iako i za individuu i za kolektiv može postojati mnoštvo identiteta, ovo mnoštvo, kao i ova mogućnost izbora, u društvenim interakcijama je najčešće izvor stresa i protivrečnosti upravo zbog toga što je kontekst društvenog izgrađivanja identiteta „označen odnosima moći“. Kastels upućuje na tri oblika i izvora izgradnje identiteta: legitimirajući, kao identitet koji kreiraju dominantne društvene institucije da bi proširile i racionalizovale svoju dominaciju u odnosu prema društvenim protagonistima; identitet otpora, kao identitet koji kreiraju oni koji su obezvređeni ili stigmatizovani dominacijom institucionalizovanog identitetskog koncepta; i projektni identitet, kao novi identitet koji je kreiran od strane društvenih protagonista koji ga grade na temelju njima dostupnih kulturnih materijala, koji redefiniše njihov položaj u društvu, a koji pri tom teže preobražaju kompletne društvene strukture.

Za Amina Malufa, mogućnosti ekspanzije identitetskih uzurpacija su uvek i globalno postojeće i njihov krajnji rezultat jeste formiranje „plemenskog identiteta“ čije učenje počinje veoma rano, indoktrinacijama i manipulacijom političkim verovanjima, obredima, stavovima, običajima i predrasudama, sa uvek izrazito tenzičnim i konfliktnim osećanjima pripadnosti i nepripadnosti, koji istovremeno opredeljuju prihvatanje ili odbacivanje: tako su oni koji pripadaju istoj zajednici naši i „hoćemo da budemo solidarni sa njihovom sudbinom“, no „ako ih ocenimo mlakima, onda ih osuđujemo, terorišemo ih, kažnjavamo ih kao izdajnike i otpadnike“ (Maluf, 2003: 26). 

Na pitanje šta za mlade u Srbiji danas znači biti građanin Evrope i da li je nacionalni identitet primaran ili sekundaran, nemoguće je odgovoriti bez istovremenih pokušaja da se odgovori na pitanja – da li je u Srbiji i danas, kao najpoželjniji tip kolektivnog identiteta viđen nacionalni, kako se percepira građanski identitet, koliko su i da li su oni međusobno suprotstavljeni, kakvi su vrednosni stavovi mladih o multikulturalnosti, da li je „biti građanin Evrope“ teritorijalna ili ideološka odrednica i dali biti građanin Evrope znači istovremeno ne biti patriota ili ne biti lojalni predstavnik svoje nacije?

Ono što umnogome određuje odgovore na ova pitanja danas jeste činjenica da su dominantni vrednosni stavovi devedesetih i od strane kulture elita i kulture masa bili programski koncentrisani oko uspostavljanjai očuvanja kulturnog i nacionalnog integriteta i identiteta, viđenog istovremeno i kao ugroženog i kao superiornog. Svakako, najfrekventnija i najdominantnija ideološka matrica u Srbiji tih godina ticala se upravo konstrukta ugroženosti, zavere, spoljašnjih neprijatelja (među kojima je često apostrofirana “Evropa”) i unutrašnjih izdajnika, ona je istovremeno bila u funkciji izolacionističkih pretenzija tadašnjeg režima ali i opravdanje za upotrebu govora mržnje konotiranog kao pravedno agitovanje i mobilizacija sa krajnjim ciljem “osvećivanja” i teritorije i nacije. Ovako amalgamisan vrednosni konstrukt dosledno je plasiran u društveni prostor Srbije, sinergijskim delovanjem mehanizama distribucije: medijima, institucijama kulture, obrazovnim sistemom. Tako na primer, na okruglom stolu “Srpski narod u novoj geopolitičkoj stvarnosti”održanog 1997. godine izloženo je nekoliko paradigmatičnih primera u prilog neupitne važnosti zaštite identiteta srpskog naroda. Radovi su objavljeni u zborniku “Geopolitička stvarnost Srba”, au njemu su se našli i naučno-istraživački stavovi istaknutih predstavnika tadašnje srpske oficijelne elite: slikara Dragoša Kalajića, estetičara Mirka Zurovca i istoričara umetnosti Nikole Kusovca. Dragoš Kalajić se u radu “Velike sile protiv srpskog naroda” bavio problemom zavere, Mirko Zurovac je u radu “Evropska pojava varvarstva” problematizovao fenomen “novog varvarstva”, a Nikola Kusovac se u radu “Značaj kulture i obrazovanja u očuvanju istorijske svesti srpskog naroda” posvetio međuodnosu kulture, obrazovanja i istorijske svesti kod Srba. Zurovac nalazi da je evropski ne-um “možda nikada u svojoj istoriji nije pokazao svoje lice kao u napadu na srpski narod koji još traje” (Zurovac, 1997, 105), a Nikola Kusovac u svom programu za preporod nacionalnog identiteta izjednačava značaj kulture i obrazovanja sa značajem vojske i policije i predlaže korenitu reformu obrazvnog i kulturnog sistema, koja bi zarad svoje efikasnosti morala biti permanentna, sistemska i pravovremena. Pošto je, piše Kusovac, “neosporno da boj ne bije svijetlo oružje, odnosno, da ni najbolje oružje ništa ne vredi ako nema ko za šta da ga koristi, mora se od malih nogu, u svim fazama razvoja jedne ličnosti, kroz sve etape obrazovanja i kulturnog sazrevanja, uobličavati svest o rodoljublju, patriotizmu, i najvišim nacionalnim vrednostima i interesima. To podrazumeva radikalne programske i kadrovske promene u organizmu našeg školstva, od osnovnog do visokog, jednako kao i vladanje nad mehanizmima koji pokreću i određuju prirodu masovnih medija kao važnog kulturnog činioca” (Kusovac, 1997: 446).

dr Aleksandra Bosnić Đurić

(Tekst je objavljen u publikacijama Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji)

Foto (Dušan Davidov,Guillaume Perigois./www.unsplash.com): Drvengrad/EU flags. 

Literatura:

Castells, Manuel (2002), Moć identiteta, Golden marketing, Zagreb

Kusovac, Nikola (1997), Značaj kulture i obrazovanja u očuvanju istorijske svesti srpskog naroda u: Geopolitička stvarnost Srba, Institut za geopolitičke studije, Beograd

Maluf, Amin (2003), Ubilački identiteti, Paideia, Beograd

Zurovac, Mirko (1997), Evropska pojava varvarstva u: Geopolitička stvarnost Srba, Institut za geopolitičke studije, Beograd