Ako pod grafitima podrazumevamo umetnički čin u vidu tekstualne poruke umetnika, gde se javni prostor koristi kao medij, ali i gde sam čin crtanja podrazumeva neku vrstu performansa (najčešće zabranjenog), onda se njihov nastanak vezuje za drugu polovinu šezdesetih godina i američki grad Filadelfiju. Tamo je umetnik Deril Mekrej, alias „Cornbread“ prvi počeo da ispisuje grafite kakve ih danas poznajemo, kao šireg spektra umetnosti poznate kao street-art.

Gošća šestih „POP forum razgovora“, koje organizuje NVO „MillenniuM“ u okviru istoimenog projekta uz podršku Američke ambasade u Beogradu, doktorka umetnosti Jana Danilović, inače poznati street-art umetnik sa ovih prostora, koja je na beogradskom Univerzitetu umetnosti doktorirala sa ovom tematikom, istakla je na onlajn debati da su i američke bande, kakve ih znamo iz kultnog filma Voltera Hila „Ratnici podzemlja“ („The Warriors“) obeležavale svoju teritoriju na sličan način, ali da grafiti ipak podrazumevaju umetnički performans, poput onog koji je priredio pomenuti pionir Cornbread, kada je nakon duže pauze koja je izazvala interesovanje javnosti, oslikao slona u filadelfijskom zoološkom vrtu sa natpisom „Cornbread lives“ o čemu su pisale i novine.

Grafiti su kao tekstualna umetnička poruka bili prvo vezani za ime umetnika i trajni su, poput murala, a za razliku od paste-up (nalepljenih slika na materijalu poput papira) i sve spada u vizuelni deo street-art-a, gde se šire, ubrajaju i drugi ulični performansi poput teatra, igre, pantomime, sviranja muzike…

Prateći dalje nastanak grafita, iz Filadelfije se selimo u Njujork i početak sedamdesetih godina prošlog veka, gde je prvi verifikovani umetnik „Taki 183“, inače poštar po zanimanju što je kasnije otkriveno, jer je sa velikom preciznošću pisao po stanicama metroa, obeležavajući zapravo rejon radi lakšeg snalaženja. O njemu svedoči i članak iz „Njujork Tajmsa“ iz 1971. godine. Na taj način je „generisana pažnje javnosti“ objasnila je Jana Danilović, što je zapravo i glavni cilj ovih umetnika.

Pažnja javnosti, odnosno vidljivost umetničkog rada, krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih je u Americi generisana i putem kretanja, a zaslužna je čuvena „Lady Pink“, ekstremna grafiterka koja je počela da oslikava vozove.

Jana Danilović je pomenula i teoriju “polomljenog prozora” (“Broken Window Theory”), koju su 1982. u časopisu “Atlantic monthly” predstavili američki sociolozi Džejms Vilson i Džordž Keling. Ova kriminološka teorija je objašnjavala nastanak i širenje vandalizma u socijalnom okruženju i ukratko je glasila da ako postoji napuštena zgrada sa polomljenim prozorom, a niko ga ne popravi, velika je verovatnoća da će vandali razbiti i ostale prozore, potom i provaliti i useliti se u nju. Pomenuti sociolozi su na poziv vlasti u Njujorku primenili teoriju na, po njima, najblaži oblik vandalizma – grafite u podzemnoj železnici, koji su se potom neprestano čistili i nakon nekog vremena je prestalo crtanje istih.

Međutim u to vreme grafiti ulaze i u zvanične američke umetničke prostore – galerije. Prva izložba je bila u Razor gallery, ali izložba koja je ključna po velikoj pažnji javnosti i medija, kao i prikupljenom novcu od skupih ulaznica je “Post Graffiti” iz 1983. godine. Galeristi su bili podeljeni po pitanju ulaska street – art -a u zvanične umetničke prostore, ali je nesumnjivo da su grafiti privlačili pažnju javnosti, čak i galerijski predstavljeni na platnu. I to ne samo u Americi, nego i Evropi, jer je već sledeće, 1984. godine Boyman Van Beuningen muzej iz Roterdama organizovao posećenu izložbu američkih grafita. Osamdesete su u Americi u znaku Kit Heringa i Baskijata, potom su bili povezani i sa hip hop supkulturom, da bi tokom devedesetih do danas, umetnici kao što su Shepard Fairy ili Obey Giant svoj rad predstavljali kako po ulici, tako i u galerijama, stvarajući brend kroz snažne aktivističke poruke.

“Kako grafiti putuju”, odnosno kako su prešli okean i počeli kao vid umetničkog izražavanja da se šire na druge kontinente? Jana Danilović objašnjava da su vanamerički umetnici najčešće videli grafite u nekom filmu ili lično, posetom. Primer nam dolazi iz Francuske, kada je “Black le Rat” 1981. godine počeo da crta pacove po zidovima Pariza, inspirisan susretom uživo sa njujorškim grafitima. “Blek” je inače uticao na danas jako popularnog autora Benksija.

Drugi primer “primanja američkih grafita” na evropskom tlu je Nemačka, preciznije – Berlin, osamdestih godina. Međutim, umetnici nisu bili Nemci, nego Francuzi – Tieri Noar (Thierry Noir) i Kristof Emanuel Buše (Christophe – Emannuel Bouchet) koji su počeli da crtaju grafite po Berlinskom Zidu, u kontekstu slobode uopšte, što je svakako i prva asocijacija na Zid.

Tako je nastao i svojevrsni “Manifest brze forme” (“Fast form Manifest”), koji se zadržao do danas, gde se grafiti koriste u formi brzog, usputnog performansa poput crtanja vozova u vremenu do jednog minuta (grupa “1 UP”) uz pomeranje granica izvodljivosti, ali i sa upotrebom grafita kao “aktivističkog megafona”, antirasističkog, aniksenofobnog, sve u svemu – humanističkog.

Dolazak “američkih grafita” na ovdašnje prostore, po Jani Danilović vezan je za 1984. godinu i beogradske “blokove”, preciznije Blok 45 na Novom Beogradu, gde je delovala ekipa “Fantastic boys”, koja je svoju inspiraciju našla gledajući film o hip hop supkulturi “Beat Street” (kod nas preveden kao “Ritam ulice”). Ipak, prvi verifikovani (fotografijom) beogradski grafit je “Stuff” iz 1995. godine, a autor je Jens.

Po Danilovićevoj, prva zvanična beogradska grafiti ekipa je AGC iz 1997. godine, kada je oslikan i prvi voz u Srbiji. Međutim, kako železnica očigledno ovde nije dovoljno vidljiv prevoz kao u svetu, tragalo se za alternativom generisanja pažnje javnosti. To su bili beogradski trolejbusi, koji su 1999. godine bez ikakve veće kontrole bili dostupni na svojim parkiralištima i naši grafiteri su krenuli da ih oslikavaju.

Prvi “Graffiti Jam” (Umetnički performans kada se javno, pred prisutnom publikom slikaju grafiti uz obično hip hop DJ-a) u Beogradu je održan u dvorištu škole “Kralj Petar I” 1999. godine, a od tada kreće razvoj ove vrste street-art-a u svim pravcima po istraživanjima Jane Danilović: umetnici se povezuju sa institucijama, ulaze u galerije (2001. godine na Oktobarskom salonu), gostuju na aktuelnim festivalima (Obeležavanje dve decenije prvog “Graffiti Jam” na istom mestu u okviru festivala “Rekonstrukcija” 2019. godine)…

Lokalni istraživači su notirali da su street-art akcije, po uzoru na američke, imale plodno tle i u drugim gradovima. Primer za to je svakako i “Gerila mural” od 18.05.2013. godine u okviru manifestacije “Noć muzeja” u Kragujevcu. Tada su, u dogovoru sa organizatorom NVO “MillenniuM”, članice Grupe “ZiD” (Jana Danilović, Danijela Rupić i Tijana Gogić) najavile akciju u zvaničnom programu manifestacije (ali bez navođenja lokacije), oslikale mural za sat vremena na polusrušenoj kući u kojoj je živeo Đura Jakšić u Kragujevac i oko koje se vodila dugogodišnja polemika u lokalnoj kulturnoj javnosti i potom pozvale medije da to zabeleže.

POP Forum tim

Foto (prezentacija Jane Danilović): Naslovna (Kit Hering crta u metrou), Foto 1 (Jana Danilović crta grafit na prvom Arsenal Festu, autor Slavoljub Radojević). Foto 2 (Novinski tekst o Cornbread-u, prvom grafiteru), Foto 3 (Članak iz „Njujork Tajmsa“ o umetniku pod nazivom „Taki 183“), Foto 4 (Lady Pink),  Foto 5 (rad Lady Pink na njujorškom vozu), Foto 6 (Aktuelni angažovani grafit iz 2020.), Foto 7 (rad “Bleka” u Parizu), Foto 8 (Grafiti na Berlinskom Zidu), Foto 9 (Grupa “1 UP” oslikava metro), Foto 10 (prvi verifikovani beogradski grafit “Stuff”, autora Jensa), Foto 11 (oslikani trolejbus u Beogradu 1999.), Foto 12 (Prvi “Graffiti Jam” u Beogradu), Foto 13 (Mural na kući Đure Jakšića u Kragujevcu, sa desna na levo – Vladimir Paunović, NVO “MillenniuM”, Jana Danilović, Danijela Rupić i Tijana Gogić – Grupa ZiD).